شهر تفلیس، عروس قفقاز
 مشخصات کلی

 

نام شهر	به گرجی تْبیلیسی؛ تلفظ اصلی Tbilisi به فارسی تفلیس
کشور	گرجستان
مختصات	شرقی′۴۷°۴۴ شمالی′۴۳°۴۱
تاسیس	حدود ۴۷۹ میلادی
شهردار	داویت نارمانیا
مساحت	جمعاً ۷۲۶ کیلومترمربع
ارتفاع	۷۷۰ متر
جمعیت	717  313 1
تراکم	۱٬۵۸۷٫۵/کیلومترمربع
منطقه زمانی	Georgian Time UTC+4 یوتی‌سی ۴+
کد پستی	0100 - 0150
پیش‌شماره تلفن	۳۲ ۹۹۵+
وبگاه رسمی	www.tbilisi.gov.ge

 

جغرافیا

تفلیس یکی از بزرگترین و مهمترین شهرهای سیاسی، اقتصادی، صنعتی و فرهنگی منطقه قفقاز محسوب می‌شود که در سده‌های 3-2 میلادی تاسیس شده و از سده 5 میلادی تا به امروز پایتخت گرجستان می‌باشد.

نواحی شهر تفلیس از هزاره چهارم پیش از میلاد مسکونی شد. برای اولین بار در سالنامه‌های قرن چهارم میلادی از تفلیس به عنوان قلعه - شهر نام برده شده‌است.

 تفلیس به علت واقع شدن در محل تلاقی راه‌های مهم همیشه دارای اهمیت منطقه‌ای بوده و همین ویژگی‌ها سبب گسترش و توسعه این شهر از دیرباز تاکنون شده‌است. تفلیس در ۱۲۰ کیلومتری رشته کوه‌های قفقاز بزرگ و ۲۵۰ کیلومتری دریای سیاه قرار دارد و با شهرهای تاشکند، استانبول، رم، بارسلون، بوستون، و شیکاگو هم‌عرض است. تفلیس در دو طرف ساحل رود «کر» یا «کور» (به زبان گرجی متکواری Mtkvari) در درون دره‌ای گسترده ‌است. این رود که از رشته کوه‌های قفقاز کوچک در ترکیه سرچشمه می‌گیرد به طول ۳۶ کیلومتر در شهر جاری است. سد «اورتاچالا» (Ortachala) سرعت جریان آب را در مسیر شهر کاهش می‌دهد و رژیم آبی آن را تنظیم می‌کند.

دو دریاچة کوچک به نام «لیسی» (Lisi) و «لاک پشت» در دامنه‌های شمالی تفلیس واقع شده‌اند. «دریاچة مصنوعی تفلیس» در پشت رشته کوه «ماخاتا» (Makhata) واقع است و پیرامون آن دشت سامگوری (Samgori) قرار دارد.

در قسمت قدیمی شهر تفلیس چشمه‌های آب‌گرم جریان دارد که دارای ترکیبات قلیایی و سولفات است.

 

آب و هوا

هوای تفلیس به سبب نسیمی که از کوهستان‌ها در دره‌های اطراف می‌وزد همیشه پاکیزه‌ است. متوسط درجه حرارت آن 13،2 است. در گرمترین ماه تابستان درجة حرارت به 30 و در سردترین ماه زمستان به 2- می‌رسد. متوسط سالانة بارندگی ۵۰۵ میلیمتر است که ۳۴ درصد آن در ماه‌های گرم می‌بارد.

 

نهادهای سیاسی و شهرداری

موقعیت حقوقی شهر تفلیس، در ماده دهم قانون اساسی و «قانون پایتخت کشور گرجستان» تعریف شده است. شهر تفلیس وابسته به هیچ استان نمی باشد و دارای ساختار سیاسی و اداری مستقل می باشد. تفلیس توسط شورای شهر و شهردار اداره می‌شود که هر کدام به مدت چهار سال بطور مستقیم از سوی مردم انتخاب می‌شوند. اعضای شورای شهر و شهردار تفلیس به مدت 4 سال و با رای مستقیم مردم انتخاب می شوند. آخرین انتخابات شورای شهر و شهرداری در تاریخ 30 می 2010 برگزار شد که طی آن آقای گیگی اوگولاوا   (Gigi Ugulava) به مقام شهرداری و آقای زال ساماداشویلی (Zaal Samadashvili) به مقام رییس شورای شهر تفلیس انتخاب شدند. قرار است انتخابات بعدی در سال 2014 برگزار گردد. شهر تفلیس از نظر اداری به شش منطقه و هر منطقه به چند ناحیه تقسیم می‌شود که در شورای شهر نمایندگان خود را انتخاب می‌کنند. شهر تفلیس در آینده قرار است با چند شهر نزدیک مانند « روستاوی» به هم بپیوندد و یک شهر بزرگ تاسیس شود.

قبل از تفلیس، برخی شهرهای دیگر مانند« متسختا» و «کوتائیسی» پایتخت گرجستان بوده اند.

موقعیت صنعتی شهر تفلیس

شهر تفلیس از اوایل سده 19میلادی به بعد، به عنوان مرکز سیاسی ، اقتصادی و فرهنگی منطقه قفقاز توسعه سریعی داشته است. این شهر در دوره شوروی سابق به بیشترین توسعه اجتماعی و اقتصادی خود رسیده بود. از دهه 30 قرن بیستم، عمده مراکز اقتصادی مانند کارخانجات و مکان های تجاری و غیره گرجستان در تفلیس متمرکز شده است. بیش از50 درصد کل شرکت های به ثبت رسیده در گرجستان در این شهر فعالیت دارند. همچنین50 درصد فرصت های شغلی کشور نیز در پایتخت ایجاد شده است. شهرداری تفلیس در حال حاضر  اولویت های ذیل را برای توسعه شهری اعلام کرده است:

-         عمران و شهرسازی و بازسازی بافت های قدیمی؛

-         حمل و نقل؛

-         زیرساخت؛

-         صنایع و مراکز مرتبط با جهانگردی؛

-         بانکداری؛

-         تجارت بین المللی؛

زمان شوروی کارخانه بزرگ هواپیماسازی نظامی «سوخو» در تفلیس قرار داشت. پس از فروپاشی کمونیسم، روسیه قطعات لازم برای مونتاژ سوخو را به گرجستان ارسال ننمود. در حال حاضر بخشهای مهم این کارخانه بازسازی شده ولی برای تعمیرات هواپیما استفاده می شود.

از دیگر کارخانجات شهر می توان به : کارخانه ساخت ماشین آلات، کارخانه رایانه و سخت افزار رایانه، برخی وسایل الکتریکی خانگی، لبنیات، نوشابه سازی ، شکلات و اشاره کرد.

بخش جهانگردی یکی از مهمترین و توسعه یافته ترین بخش های اقتصادی و درآمدزای شهر تفلیس محسوب   می شود. رشد سریع این بخش، موجب شده تا شاهد توسعه زیرساخت ها، شبکه حمل و نقل مسافرین، ساخت هتل ها و رستوران ها و مراکز تفریحی و گردشگری در این شهر باشیم.

 

در قسمت جنوب شرقی شهر بقایای «نارین قلعه» (قسمت‌های قدیمی آن متعلق به قرن چهارم میلادی است و قسمت‌های بعدی در قرون شانزدهم تا هفدهم میلادی ساخته شده ‌است) قرار دارد. کلیسای سنگی «آنچیس خاتی» (Anchis Khati) (قرن ششم)، معبد «متخی» (Metekhi) (۱۲۷۸ـ۱۲۹۳)، کلیسای جامع «سیونی» (Sioni) (قرون ششم تا هفتم میلادی)، حمام‌های رستم‌خان (قرن هفدهم) و مسجد تفلیس، از جمله آثار تاریخی شهر در این قسمت است. اکثر مسلمانان تفلیس (شیعه‌های آذری) در این قسمت شهر ساکن اند.

 

حمل و نقل

در شهر تفلیس شبکه گسترده وسایل نقلیه مانند: مترو، اتوبوس، مینی بوس و تاکسی وجود دارد. متروی تفلیس دو خط به طول کلی 35 کیلومتر و 22 ایستگاه دارد که در سال 1343 هـ ش راه‌اندازی شده است. خط بین المللی راه‌آهن از سواحل دریای خزر به سواحل دریای سیاه از شهر تفلیس گذر داشته و مرکز مهم ریلی را ایجاد کرده است. تفلیس دارای فرودگاه بین المللی می‌باشد.

اماکن تاریخی و دیدنی شهر تفلیس

 

برج مخابراتی، هتل رادیسون، کاخ ریاست جمهوری، میدان آزادی

تفلیس به زبان گرجی با اسم تبیلیسی، مشتق از واژه تبیلی، به معنای «گرم»، منسوب به چشمه‌های آب گرم، نامیده می‌شود. بنابر روایت منابع تاریخی گرجی، در سده 5 میلادی واختانگ گرگاسالی (گرگ‌سر) شاه گرجستان در این منطقه با استفاده از شاهین مشغول به شکار بود که شاهین، قرقاول را دنبال کرده و هر دو پرنده در چشمه آب گرم افتادند و مردند. شاه از چشمه آب گرم خوشش آمده، دستور ساخت شهر و انتقال پایتخت را داد. منطقه تفلیس در هزاره چهارم تا سوم پیش از میلاد مسکونی شده بود. تفلیس به علت واقع شدن در محل تلاقی راه‌های مهم همیشه دارای اهمیت منطقه‌ای بوده و همین ویژگی‌ها سبب گسترش و توسعه این شهر از دیرباز تاکنون شده ‌است.

 

اپرای ملی و تئاتر دراماتیک در خیابان روستاولی

منظره شهر و خیابان شاردن در محله قدیمی

خانه‌های سنتی در محله قدیمی و آبشار در پارک گیاه‌شناسی تفلیس

نارین قلعه

نارین قلعه بالای تپه‌ای در محله تفلیس قدیم قرار دارد که در سده‌های مختلف (از سده 5 تا 18 میلادی) ساخته شده است. ساختار قلعه عمدتاً در سه سطح قرار گرفته است. در سده‌های میانی در آن قصر پادشاهی و کلیسای سنت نیکولاس بوده که در سده 20 مرمت شده است.

 

نارین قلعه

قلعه تفلیس در سده 4 میلادی به اسم «شوریس تسیخه» (قلعه حسد) تاسیس شد و در سده 7 میلادی به خصوص در سده 12 میلادی 6 هجری قمری گسترش و توسعه یافت. بعد از ورود مغولها به تفلیس این مکان «نارین قلعه» (قلعه کوچک) نامگذاری شده است. در سال 1827 میلادی / 1205 شمسی بخش بزرگی از حصار قلعه بر اثر زلزله آسیب دیده و از بین رفت.

 

حمام‌های آب گرم گوگردی تفلیس

در طول سده‌‌های متمادی در سراسر خاورمیانه حمام‌های آب گرم معدنی تفلیس معروف بوده است. روایت تاریخی گرجی، کشف آب گرم معدنی را به شاه واختانگ گرگاسالی نسبت می‌دهد. یکی از جغرافی‌دانان عرب سده 10 میلادی / 4 هجری قمری اظهار داشت که «در شهر تفلیس حمام‌هایی مانند حمام‌های تیبریاد قرار دارد که آب این حمام ها بدون آتش می‌جوشد». بنابر منابع تاریخی، در سده 13 میلادی / 7 هجری قمری در تفلیس 65 حمام آب گرم معدنی وجود داشت. در سده‌های 14-13 میلادی / 8-7 هجری قمری مارکوپولو جهانگرد و ماجراجوی معروف ونیزی نیز در مورد حمام‌های تفلیس اطلاعات قابل توجه‌ای را تعریف کرده است. در سال 1795 میلادی / 1173 هجری قمری هنگام لشکرکشی آقا محمدخان قاجار حمام‌های گوگردی تفلیس ویران شد. در سده 19 میلادی در شهر تفلیس فقط چند حمام وجود داشت که یکی از مهمترین محل‌های تجمع و سرگرمی اهالی و مهمانان شهر محسوب می‌شد. یکی از ورودی‌های حمام‌های گوگردی «حمام رنگارنگ» نام دارد که در سده 19 میلادی توسط استادان اصفهانی به سبک ایرانی احداث شد که جزئی از میراث فرهنگی شهر شمرده می‌شود. امروز حمام‌های معروف آب گرم تفلیس به عنوان یکی از جاذبه‌های جهانگردی، بهداشتی و درمانی محله قدیمی شهر زیبای تفلیس می‌باشند.

 

منظره محله قدیمی تفلیس و نارین قلعه از پشت بام حمام‌های آب گرم

 

رودخانه کر (متکواری)

رودخانه کر بزرگترین رودخانه قفقاز است. سرچشمه از ترکیه، در ارتفاع 2742 متر در شیب شرقی کوه قیزیل گیادوک می باشد و در خاک جمهوری آذربایجان پس از یکی شدن با رود ارس، به دریای خزر می‌ریزد. طول این رود 1515 کیلومتر (184 کیلومتر در ترکیه، 435 کیلومتر در گرجستان، 906 کیلومتر در آذربایجان) است. روی رودخانه کر نیروگاه‌ها و پل‌های زیبای متعددی، بویژه در شهر تفلیس ساخته شده است. رود خانه «کر» غنی از ماهی است. در برخی متون تاریخی ذکر شده که «کور» یا «کورا» از نام  «کوروش » گرفته شده است.

 

نقشه مسیر و حوزه رود کر در منطقه قفقاز

حاشیه رود «کر» از دوران پیش از تاریخ سکونت‌گاه انسان بود که در دوره نوسنگی و اوایل دوره برنز با شکل گیری تمدن‌های کور و ارس به اوج توسعه و شکوفایی خود رسیده است.

 

درّه رود کر در شهرستان آخالتسیخه در مجاورت مرز گرجستان با ترکیه و منظره رود در شهر تفلیس

 

کلیسای سیونی

ساخت کلیسای جامع سیونی در کرانه جنوبی رود «کر» در سده 6 میلادی آغاز شد و در اوایل سده 7 میلادی به پایان رسید. این کلیسا در طول تاریخ بر اثر حملات مختلف، چندین بار ویران شد. در سال 1226 میلادی / 622 هجری قمری جلال الدین خوارزمشاه تفلیس را اشغال کرد. وی گنبد کلیسای سیونی را خراب و به جای آن تاج و تخت خود را گذاشت و از آنجا قتل عام اهالی شهر را که روی پل مِتِخی، به شمایل حضرت عیسی مسیح و حضرت مریم مقدس توهین ننمودند، تماشا ‌کرد. منابع گرجی ادعا می کنند که در آن روز، حدود صد هزار گرجی به خاطر  مسیحی بودن کشته شده اند.

 

کلیسای جامع سیونی شهر تفلیس

آتشگاه

در محل تفلیس قدیم، یک معماری خیلی قدیم محفوظ شده که با اسم «آتشگا» معروف است. اسم «آتشگا» از واژه فارسی «آتشگاه» گرفته شده است. روابط دیرینه تاریخی دو ملت بر فرهنگ گرجستان تاثیر زیادی گذاشت که احداث آتشگاه زرتشتیان در سده 5 میلادی در پایتخت این کشور و همزیستی مذهبی با مسیحیان ارتودکس نمونه بارز آن  است. ساختمانی که تا به امروز مانده، در سده‌های 12-9 میلادی / 7-3 هجری قمری به رصدخانه تبدیل شد و در دوره صفوی مرمت و مسقف شد و به عنوان مسجد نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت. امروز ساختمان مذکور در فهرست میراث فرهنگی گرجستان ثبت شده و یکی از جاذبه‌های تاریخی تفلیس محسوب می‌شود.

 

مناظر بیرونی و درونی آتشگاه تفلیس

قصر دارجان

قصر دارجان (ساچینو) در سال 1776 میلادی / 1189 هجری قمری در کرانه سمت چپ رودخانه کر ساخته شد و اقامت‌گاه شاهبانو دارجان همسر ایراکلی دوم پادشاه گرجستان شرقی بود. قصر مذکور روی خرابه‌های قلعه قدیمی با استفاده از سنگ رودخانه و آجر مربع‌شکل و گرد احداث گردید که برج اصلی آن با ایوان چوبی سنتی تزیین شده است. در قرن 19 میلادی در این قصر صومعه و کمی دیرتر یک مدرسه واقع شده بود. در دوره شوروی کاخ را مسکونی کردند و در دهه 80 تئاتر یک بازیگر وریکو آنجاپاریدزه هنرمند نامی گرجی در آن نیز قرار گرفته بود.

 

مسجد جمعه تفلیس (دو محراب)

در سده 7 میلادی / 1 هجری قمری، ورود عرب‌ها به گرجستان، تصرف شهر تفلیس و تاسیس امارت تفلیس در سده 87 میلادی / 2 هجری قمری، باعث استقرار جمعیت مسلمان در شهر گردید. پس از ویرانی‌های مکرر تفلیس توسط مغول‌ها و سپس تیمور لنگ، اولین مسجد در سده 16 میلادی / 10 هجری قمری ساخته شد. در سال 1522 میلادی / 928 هجری قمری در کرانه راست رودخانه کر، در جای کلیسای خراب شده مسجد شیعیان با مرمت و تزیینات بسیار زیبا ساخته شده بود که در سال 1958 میلادی توسط دولت کمونیستی شوروی به بهانه ساختن پل تخریب شد.

 

مسجد زیبای شیعیان تفلیس که در دوره صفوی در کرانه جنوبی رود کر ساخته شده بود و توسط دولت شوروی تخریب شد

در سال‌های 1735-1723 میلادی / 1147-1135 هجری قمری در دوره کوتاه‌مدت سلطه عثمانی‌ها بر تفلیس مسجد سنی ها ساخته و در اواسط همان سده با دستور نادر شاه نابود شد که در سال‌های 1851-1846 میلادی / 1229-1224 شمسی توسط معمار ایتالیایی جیووانی اسکودیری ترمیم شده بود. در پایان سده 19 میلادی این مسجد هم خراب شد، اما متعاقبا همانجا مسجد فعلی ساخته شد که تنها مسجد تفلیس می باشد و در آنجا مسلمانان سنی و شیعی کنارهم فعالیت می‌کنند. در زمان نگارش این گزارش، رییس این شیعه و معاون وی سنی است.

 

مقبره مشاهیر گرجستان (متاتس میندا)

روی تپه «متاتس میندا»( به معنی کوه مقدس)، در حیاط کلیسای «پدر داود» مقبره مشاهیر گرجستان واقع شده است. بزرگترین نویسندگان، شعرا، دانشمندان، هنرمندان، فعالان اجتماعی و فرهنگی گرجستان در مکان مذکور به خاک سپرده شده‌اند. قبر الکساندر گریبایدوف وزیر مختار امپراتوری روسیه در دربار قاجار و داماد الکساندر چاوچاوادزه شاعر معروف گرجی که در تهران کشته شد به همراه قبر همسرش، در همان گورستان قرار دارد.

 

کلیسای «پدر داود». قبر الکساندر گریبایدوف و همسر گرجی او نینو چاوچاوادزه

میدان آزادی

میدان مرکزی تفلیس، در منطقه قدیمی شهر واقع شده است. در دل میدان مجسمه 44 متری گیورگی مقدس وجود دارد. در دوران شوروی در این میدان مجسمه لنین و اسم این میدان، میدان لنین بود. در اطراف میدان ادارات دولتی و فرهنگی متعدد، موزه‌ها، هتل‌ها و ساختمان بانک مرکزی قرار دارد.

 

 

ساختمان شهرداری و هتل کرتیارت ماریوت در میدان آزادی

کلیسای جامع سامبا (تثلیث)

در سال 1989 میلادی / 1367 شمسی به مناسبت هزار و پانصدمین سالگرد خودمختاری کلیسای ارتدکس گرجستان و جشن دو هزارمین سالگرد تولد حضرت عیسی مسیح، ایده ساخت کلیسای جامع جدید به وجود آمد. در ماه مه سال 1989 میلادی/ اردیبهشت 1368 شمسی، با رهبری ایلیای دوم اسقف اعظم گرجستان، از طرف شهرداری تفلیس مناقصه پروژه کلیسای جامع تثلیث مقدس اعلام گردید و طرح ارچیل میندیاشویلی معمار معاصر و نامی گرجستان برنده شد. به دلیل بحران‌های اجتماعی و سیاسی انجام این طرح برای شش سال متوقف شد و در تاریخ 23 نوامبر سال 1995 میلادی / 2 آذرماه 1374 شمسی ساخت کلیسای مذکور آغاز گردید. ایلیا دوم اسقف اعظم گرجستان در تاریخ 23 نوامبر سال 2004 میلادی / 3 آذرماه 1383 شمسی، روز یادبود سنت گیورگی، کلیسای جامع تثلیث را افتتاح و تبرک نمود.

   

کلیسای جامع تثلیث مقدس